Oude stemcomputers wettelijk

Het gebruik van de oude Nedap en Sdu stemcomputers, in gebruik tot en met de Provinciale Statenverkiezingen van 2007, vond plaats op basis van een reeks bepalingen in de kieswet en het kiesbesluit en een eigen ministeriële regeling.

In de kieswet

In de Kieswet stonden drie artikelen die de garanties voor transparantie en stemgeheim die de Kieswet gaf treffend om zeep hielpen:

§ 7.  Het stemmen anders dan door middel van stembiljetten  

Artikel J 32 

Bij de daartoe door de raad of krachtens diens machtiging door burgemeester en 
wethouders aangewezen stembureaus kan op andere wijze dan door middel van
stembiljetten worden gestemd. De bepalingen van deze wet die betrekking hebben
op het gebruik van stembiljetten, blijven dan buiten toepassing.  


Artikel J 33 

1. Het stemmen anders dan door middel van stembiljetten vindt alleen plaats, 
   indien daarbij overeenkomstig bij algemene maatregel van bestuur gestelde
   nadere regels een door Onze Minister van Binnenlandse Zaken en 
   Koninkrijksrelaties goedgekeurde techniek wordt gebezigd.
  
2. Aan een techniek als vorenbedoeld wordt alleen dan goedkeuring verleend,
   indien deze tenminste aan de volgende eisen voldoet:  

   a. het geheime karakter van de stemming moet zijn gewaarborgd, ook indien de 
      kiezer geen keuze wenst te maken;  

   b. de te bezigen apparatuur dient van degelijke makelij te zijn en moet door
      de kiezer op eenvoudige wijze en zonder gevaar voor storingen of
      onvolkomen werking kunnen worden bediend;  

   c. de kandidatenlijsten, het aan elke lijst toegekende nummer en de
      aanduiding van de politieke groepering, moeten op duidelijke wijze kunnen 
      worden vermeld;
  
   d. de kiezer moet zijn stem slechts éénmaal kunnen uitbrengen en moet de
      gelegenheid hebben een gemaakte vergissing te herstellen.  
 
3.  Aan de goedkeuring kunnen voorschriften worden verbonden.  

4.  Van de goedkeuring wordt mededeling gedaan in de Staatscourant.  


Artikel J 34 

1. Bij of krachtens algemene maatregel van bestuur worden nadere regels gesteld
   betreffende het stemmen anders dan door middel van stembiljetten. Deze regels
   worden zoveel mogelijk vastgesteld overeenkomstig de bepalingen van deze wet
   betreffende het stemmen door middel van stembiljetten.  

2. Een wijziging van de algemene maatregel van bestuur, bedoeld in het eerste 
   lid, treedt niet eerder in werking dan twee maanden na de datum van uitgifte
   van het Staatsblad waarin zij is geplaatst. Van de plaatsing wordt
   onverwijld mededeling gedaan aan de beide kamers der Staten-Generaal.    

Deze artikelen zijn per 1 januari 2010 vervallen.

Het kiesbesluit

Die "nadere regels" voor het "stemmen anders dan door middel van stembiljetten" waarover gesproken werd stonden in het kiesbesluit. De wet liet dus open wat dat "anders dan door middel van stembiljetten" was, en het kiesbesluit werkte dat uit, in dit geval voor "stemmachines". Daar stond onder meer:

Artikel J 13
 
De bepalingen van dit besluit die betrekking hebben op het gebruik van
stembiljetten, stembussen en stemhokjes, blijven buiten toepassing,
indien door middel van elektronische stemmachines wordt gestemd.  

Artikel J 14 

1. Een elektronische stemmachine mag slechts bij de verkiezingen worden
   gebruikt, indien zij zonder enige afwijking behoort tot een door
   Onze Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
   goedgekeurd merk en type.
 
2. De goedkeuring wordt verleend indien de stemmachine voldoet aan de
   eisen die gesteld worden in artikel J 33, tweede lid, van de
   Kieswet, artikel J 14b en de Ministeriële regeling, bedoeld in het
   vierde lid, en is voorzien van een deugdelijke gebruiksaanwijzing
   voor de kiezer. 

3. Onze Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties is
   bevoegd een verleende goedkeuring in te trekken.
 
4. Bij ministeriële regeling worden geregeld:
 
   a. de procedure met betrekking tot de goedkeuring van stemmachines;

   b. de nadere voorwaarden waaronder de goedkeuring van stemmachines
      voor gebruik bij de verkiezingen wordt verleend; 

   c. de gronden waarop een verleende goedkeuring kan worden
      ingetrokken;  

   d. de procedure met betrekking tot de intrekking van de goedkeuring. 

In het kiesbesluit stond even verderop eigenlijk dezelfde gang van zaken die er voor stembiljetten al stond in de kieswet nu nog een keer voor "stemmachines". Grappig is het om te lezen hoe de procedure in het stemlokaal aan de oppervlakte nog leek op de oude. In plaats van de stembiljetten werden nu de geheugenmodules van de stemcomputer in een verzegelde envelop gedaan. De print-out van de stemmachine werd behandeld als ware het een heilig document, en niet iets wat geprint werd door een stukje software waarvan bijna niemand wist wat het deed.

Op 4 december 2007 heeft de staatssecretaris het Kiesbesluit zo aangepast dat elke referentie naar stemcomputers verdwijnt. De wijziging is van kracht vanaf 6 februari 2008.

De regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines

De Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines 1997 regelde de zaken die in het kiesbesluit bij art. J 14 lid 4 zijn genoemd. Voor de techneuten is dit het interessantste document. Het regelde onder andere welke instellingen "stemmachines" mochten keuren en waaraan de fabrikant van een nieuwe "stemmachine" moest voldoen.

Per 17 oktober 2007 is deze regeling, als direct gevolg van onze campagne, door de staatssecretaris ingetrokken.

Keuringsinstituten voor stemcomputers

Keuringsinstituten, waarvan er 1 of meer door de minister werden aangewezen, moesten voldoen aan de volgende voorwaarden:

• bezit van rechtspersoonlijkheid

• beschikbaarheid van voldoende personeel, alsmede van de nodige middelen en uitrusting

• technische bekwaamheid en professionele integriteit van het personeel

• onafhankelijkheid bij de keuringen, het opstellen van verslagen en het afgeven van verklaringen van het kaderpersoneel en het technisch personeel ten aanzien van alle groeperingen en personen die rechtstreeks of indirect belangen hebben op het gebied van stemmachines

• bewaring van het beroepsgeheim door het personeel

• afsluiting van een verzekering tegen wettelijke aansprakelijkheid

De huidige keuringsinstelling

Alleen TNO ITSEF BV is ooit aangewezen geweest als keuringsinstelling. Dit bedrijf heeft in september 2006 haar naam veranderd in Brightsight. Deze Besloten Vennootschap is een volle dochter van TNO Bedrijven BV.

Stemcomputers

Stemcomputers moesten aan een veelheid van eisen voldoen, daarvoor kun je het beste de regeling zelf lezen. Alles was gespecificeerd, van de grootte van de knopjes tot het feit dat er in de handleiding voor de kiezer geen gebruik mag zijn gemaakt van een bestaande partij als voorbeeld. Hier lees je ook voor het eerst hoe dat nou zat met die verschillende geheugenmodules van de oude stemcomputers. De fabrikant moest bij keuring (en die vond na de initiële keuring elke vier jaar nogmaals plaats) tien machines presenteren, waarvan er dan willekeurig één gekeurd werd. Er was geen enkele controle of de software, waarvan ook een 'listing' overlegd moet worden, zich ook werkelijk bevond in de machines die her en der in het land in gebruik waren. De hele procedure was wellicht afdoende voor een mechanische machine, maar niet voor een computer.

Voor elke nieuwe stemcomputer leverde de fabrikant de volgende documenten in:

• systeemdocumentatie
  • Het werkingsprincipe van de stemmachine en bijbehorende apparatuur en een beschrijving van de constructie (elektronisch en mechanisch) toegelicht met:
    • contructietekeningen
    • blokdiagrammen, elektronische en bedradingsschema’s, printkaart lay-outs.
  • Specificatie van de omgevings- en bedrijfscondities voor normale werking, opslag en transport van de stemmachine;
  • Identificatiegegevens omvattende:
    • serie-, type- en bestelnummers
    • produktie- en/of afleverdatum
    • elektrische aansluiting/voeding

• ontwikkeldocumentatie
  • een functionele specificatie van de stemmachine
  • het technisch ontwerp van de stemmachine
  • listings van de code
  • een kwaliteitsplan.

• testdocumentatie
  • een testplan dat de wijze beschrijft waarop de functies van de stemmachine getest zijn;
  • (Software-)module testrapporten die de resultaten van de module-testen beschrijft (NB. zijn de module-testen de testen van de functies?)
  • (Software-)integratie-testrapport(en) die de resultaten van de integratie-testen beschrijft;
  • (Software-)systeem testplan en -rapport(en). Dit bevat het systeem-test plan (test-specificatie) en de resultaten van de uitvoering daarvan.

• een gebruikershandleiding
  • instructies voor uitpakken, opstellen, aansluiten en in bedrijf stellen van de stemmachine
  • bedieningsvoorschriften voor instellen van de stemmachine en beveiliging en/of vergrendeling
  • bedieningsvoorschriften voor de leden van het stembureau
  • onderhoudsinstructies
  • opslagvoorschriften

• een instructie voor de kiezer als bedoeld in artikel J 18, eerste lid, van het Kiesbesluit

• een gebruiksaanwijzing voor de kiezer als bedoeld in artikel J 14, tweede lid, van het Kiesbesluit

Merk op dat de tekst "(NB. zijn de module-testen de testen van de
functies?)" geen commentaar van ons is, maar zo letterlijk voorkomt in
de ministeriële regeling.

Software voor zetelverdeling

De stembureau's (de gemeenten, maar ook de Kiesraad bij verkiezingen voor de Kamer en het Europees Parlement) moeten en moesten de uitslagen omrekenen naar zetelverdelingen. Ook dit gebeurt steeds vaker met behulp van software. De Kiesraad heeft daar nu zelf software voor laten ontwikkelen, maar ten tijde van de oude stemcomputers waren er twee producten op de markt: ISS van Nedap-Groenendaal en Elektor van SDU. Deze software viel niet onder de Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines. Het Expertise Centrum, dat de overheid inzake ICT adviseert, heeft in mei 1999 in een advies al opgemerkt dat ook de telsoftware en zetelverdeling software mogelijk een wettelijk kader verdient. Zie Rapport "Stand van zaken automatisering rond verkiezingsproces". De Kiesraad heeft in maart 2003 een Advies over goedkeuring software zetelverdeling uitgebracht en stelt voor een aparte regeling op te stellen. Pas nadat de oude stemcomputers verdwenen waren kwam er een regeling. Uit het advies valt op te maken dat niemand binnen de overheid de broncode van de telsoftware had gezien. En de Kiesraad stelde maar meteen voor om zo'n eis niet op te nemen in een op te stellen regeling.

Gezien de in het rapport weergegeven ontwikkelingen van de markt kan de 
Kiesraad er mee instemmen dat geen uitgebreide keuring plaatsvindt van de 
sourcecode van de programmatuur, maar dat de programmatuur wordt getest 
doordat diverse uiteenlopende situaties in de computer worden ingevoerd.